پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیان داشته که اعتبارسنجی همه‌ی اعمال بر مبنای نیت‌شان است؛ و این حکم دربارهٔ همهٔ اعمال از جمله عبادات و معاملات عمومیت دارد، پس هرکس با عملش سودی را نیت کند تنها همان سود را به دست می‌آورد و ثوابی ندارد و کسی که با عملش قصد نزدیکی و تقرب به الله تعالی را داشته باشد، از آن عمل اجر و پاداش کسب می‌کند، اگرچه کار ساده‌ای مانند خوردن و نوشیدن باشد. سپس رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ مثالی برای بیان اثر نیت در اعمال با وجود تساوی ظاهری دو عمل می‌زند و بیان می‌کند که: هرکس قصد وی از هجرتش و ترک وطن خشنودی پروردگارش باشد، هجرتش یک هجرت شرعی و پذیرفته شده است که به خاطر صدق و راستی در نیت، برای آن اجر می‌برد؛ و کسی که هدفش از هجرت یک منفعت دنیوی باشد مثل کسب مال یا جاه و مکانت یا تجارت یا ازدواج، از آن هجرت تنها همان منفعتی را به دست می‌آورد که نیت کرده است و بهره‌ای از اجر و ثواب ندارد.

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیان داشته‌اند که هرکس در دین اختراعی کند یا عملی انجام دهد که دلیلی از کتاب و سنت دال بر آن نباشد، آن کار به صاحبش بازگردانده می‌شود و نزد الله پذیرفته نیست.

عمر بن خطاب ـ رضی الله عنه ـ خبر می‌دهد که جبرئیل ـ علیه السلام ـ در ظاهر مردی ناشناس نزد صحابه آمد؛ با این صفات که لباسش بسیار سفید بود و موهایش بسیار سیاه و اثری از آثار سفر مانند خستگی و گرد و خاک و موی پراکنده و لباس کثیف بر وی نبود و کسی از حاضران او را نمی‌شناخت و همگی نزد پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ نشسته بودند؛ پس در برابر پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ نشست، همانند کسی که قصد آموختن دارد؛ و از او دربارهٔ اسلام می‌پرسد که در پاسخ به او همان ارکان اسلام را نام می‌برد که اقرار به شهادتین و محافظت بر نمازهای پنج‌گانه و پرداخت زکات به مستحقان آن و روزهٔ ماه رمضان و ادای فریضهٔ حج برای توانمند می‌باشد. و در ادامه سوال کننده می‌گوید: راست گفتی. و این باعث تعجب صحابه از رفتار او می‌شود؛ چون ظاهرا سوال او نشان از ندانستن است، اما پس از دریافت پاسخ، آن را تایید می‌کند [و این یعنی پاسخ را می‌داند]. سپس از او دربارهٔ ایمان می‌پرسد که پاسخ رسول خدا به او این ارکان شش‌گانه است: ایمان به وجود الله تعالی و صفات او و یگانگی او در کارهایش مانند خلقت؛ و یگانگی او در عبادتش؛ و ایمان به ملائکه‌ای که الله آنان را از نور آفریده و بندگانی گرامی‌اند که از امر الله سرپیچی نمی‌کنند و به امر او عمل می‌کنند؛ و ایمان به کتاب‌های نازل شده بر پیامبران از سوی الله مانند قرآن و تورات و انجیل و سایر کتاب‌ها؛ و ایمان به پیامبرانی که دین الله را از سوی او ابلاغ می‌کنند از جمله نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و آخرین آنان محمد ـ صلی الله علیهم وسلم ـ و دیگر انبیا و رسولان؛ و ایمان به آخرت که همهٔ مراحل پس از مرگ مانند قبر و زندگی برزخی را شامل می‌شود؛ و اینکه انسان پس از مرگش برانگیخته می‌شود و مورد حساب و کتاب قرار می‌گیرد و فرجامش یا به سوی بهشت است یا به سوی دوزخ؛ و ایمان به اینکه الله تقدیر هر چیزی را بر حسب علم ازلی‌اش و اقتضای حکمتش و مشیتش مقدر نموده و نوشته است و ایمان به وقوع آنها همانطور که مقدر شده و آفریده شدن آنها. سپس از او دربارهٔ احسان می‌پرسد و رسول خدا به او خبر می‌دهد که احسان این است که الله را چنان عبادت کنی که گویا او را می‌بینی و اگر رسیدن به این منزلت برای او محقق نشد، پس باید الله را چنان عبادت کند که گویا الله او را می‌بیند. منزلت نخست، منزلت مشاهده است که مرتبه‌ی بالاتری است و منزلت دوم منزلت مراقبت است. سپس از او در مورد هنگامه‌ی قیامت می‌پرسد؟ و پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیان می‌کند که علم هنگامه‌ی روی دادن قیامت را الله به خود اختصاص داده و هیچ آفریده‌ای آن را نمی‌داند، نه سوال‌شونده دربارهٔ آن می‌داند و نه سوال‌کننده. سپس از او دربارهٔ نشانه‌های قیامت می‌پرسد که رسول خدا بیان می‌کند که یکی از نشانه‌های آن زیاد شدن کنیزان و فرزندان آنان است یا افزایش بد رفتاری فرزندان با مادران‌شان؛ چنانکه با آنان همانند کنیزان رفتار می‌کنند؛ و اینکه در آخر الزمان دنیا چنان به گوسفندچرانان و فقرا رو می‌آورد که در زینت دادن به بناها و بلند ساختن آن بر یکدیگر فخرفروشی می‌کنند. سپس پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ خبر می‌دهد که سوال کننده جبرئیل ـ علیه السلام ـ بوده و به این هدف آمده تا این دین حنیف را به صحابه بیاموزد.

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ اسلام را با پنج رکن آن به بنایی تشبیه کرده که بر این پنج رکن استوار است؛ و بقیهٔ خصلت‌های اسلام همانند کامل کننده‌های این بنا و ساختمان هستند. نخستین این ارکان: شهادتین است: شهادت به «لا اله الا الله و محمد رسول الله»؛ و این دو یک رکن به حساب می‌آیند و از یکدیگر جدا نمی‌شوند و بنده با اعتراف به یگانگی الله و شایستگی او برای عبادت شدن به یگانگی و درحالی‌که به مقتضای آن عمل می‌کند و به رسالت محمد ـ صلی الله علیه وسلم ـ مؤمن است و از وی پیروی می‌کند، آن را به زبان می‌آورد. و رکن دوم: برپا داشتن نماز است، یعنی نمازهای فرض پنج‌گانه در شبانه روز: نماز صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشا، با شروط و ارکان و واجبات آن. و رکن سوم: پرداخت زکات فرض است؛ یک عبادت مالی است که در هر مالی که به اندازهٔ مشخصی در شرع برسد، واجب می‌گردد و به مستحقان آن داده می‌شود. رکن چهارم: حج، یعنی قصد سفر به مکه برای برپا داشتن مناسک جهت عبادت الله عزوجل. و رکن پنجم: روزهٔ رمضان است؛ و آن عبارت است از خودداری از خوردن و نوشیدن و سایر مُفطِرات به نیت عبادت الله، از طلوع فجر تا غروب خورشید.

پیامبر صلی الله علیه وسلم حق الله بر بندگان و حق بندگان بر الله را بیان می‌کند. اینکه حق الله بر بندگان آن است که تنها او را عبادت کنند و چیزی را با او شریک نیاورند، و حق بندگان بر الله آن است که موحدانی را عذاب ندهد که چیزی با او شریک نیاورده‌اند. سپس معاذ می‌گوید: یا رسول الله، آیا مردم را بشارت ندهم تا خوشحال شوند و از این فضل الهی شاد گردند؟ اما پیامبر صلی الله علیه وسلم او را از بیم آنکه بر همین تکیه کنند [و در انجام اعمال نیک سستی کنند] از این کار نهی می‌کند.

مُعاذ بن جبل ـ رضی الله عنه ـ پشت سر پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بر حیوان ایشان سوار بود که رسول خدا صدایش زد که: ای معاذ؟ و این ندا را سه بار تکرار کرد تا تاکیدی باشد برای اهمیت آنچه قرار است بگوید. و هر بار معاذ ـ رضی الله عنه ـ چنین پاسخ داد که: «لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ وَسَعْدَيْكَ» یعنی: تو را پاسخ می‌دهم ای رسول الله، پاسخی پی در پی و از اجابت تو خواهان سعادتم. سپس پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ به معاذ خبر می‌دهد که کسی نیست که به لا اله الا الله شهادت دهد، یعنی: معبود به حقی نیست جز الله و اینکه محمد فرستادهٔ الله است و این را صادقانه از صمیم دل بگوید نه به دروغ، مگر اینکه چون در این حال بمیرد الله او را بر آتش دوزخ حرام می‌سازد. سپس معاذ ـ رضی الله عنه ـ از پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌خواهد که این مژده را به مردم بدهد تا شاد و شادمان شوند و بشارت خیر دهند. اما پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیم آن داشت که بر همین تکیه کنند و اعمال‌شان کم شود. بنابراین معاذ آن را تا پیش از مرگش به کسی نگفت، سپس از ترس آنکه مبادا مرتکب گناه کتمان علم شود، آن را گفت.

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ خبر می‌دهد که هرکس با زبانش بگوید و شهادت دهد که: «لا اله الا الله» یعنی معبود به حقی نیست جز الله؛ و به آنچه جز الله عبادت می‌شود کفر ورزد و از همهٔ ادیان جز اسلام تبری جوید، مال و جانش بر مسلمانان حرام است؛ و جز ظاهر عملش چیزی به ما مربوط نیست و دیگر مالش ستانده نمی‌شود و خونش ریخته نمی‌گردد مگر آنکه جرم یا جنایتی انجام دهد که به موجب احکام اسلام مجازات او به این صورت واجب گردد. و الله متعال در روز قیامت عهده‌دار حساب اوست که اگر صادق باشد به او پاداش می‌دهد و اگر منافق باشد، عذابش می‌کند.

مردی از پیامبر صلی الله علیه وسلم دربارهٔ دو خصلتی پرسید که ورود به بهشت و دوزخ را واجب می‌کند؟ پیامبر صلی الله علیه وسلم به او چنین پاسخ داد: خصلتی که ورود به بهشت را واجب می‌سازد آن است که انسان درحالی بمیرد که تنها الله را عبادت می‌کند و چیزی را با او شریک نمی‌آورد. و خصلتی که دوزخ را واجب می‌سازد این است که انسان درحالی بمیرد که چیزی را به الله شریک می‌آورد و برای او در الوهیت (عبادت) و ربوبیت یا در نام‌ها و صفاتش همتا و همانند قرار می‌دهد.

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ به ما خبر می‌دهد که هر کس چیزی از آنچه باید خاص الله باشد، به غیر او اختصاص دهد، مانند دعای غیر الله یا طلب یاری و کمک از غیر او؛ و بر این حالت بمیرد، او از اهل آتش خواهد بود. و ابن مسعود بر آن افزوده است که: هرکس درحالی بمیرد که چیزی را برای الله شریک نمی‌آورد، فرجامش بهشت است.

هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وسلم معاذ بن جبل رضی الله عنه را به عنوان معلم و دعوتگری به سوی الله به سرزمین یمن فرستاد، برای او بیان داشت که با مردمی از نصرانیان روبرو خواهد شد، تا آمادگی مواجهه با آنان را داشته باشد و دعوت آنان را از موارد مهم‌تر آغاز کند، بنابراین نخست آنان را به اصلاح عقیده فرابخواند، به اینکه گواهی دهند: معبود بر حقی جز الله نیست و محمد فرستادهٔ الله است؛ زیرا با این گواهی دادن وارد اسلام می‌شوند؛ و چون به این مهم گردن نهادند و آن را پذیرفتند، آنان را به اقامه‌ی نماز امر کند، زیرا بزرگ‌ترین واجبات پس از توحید است؛ و چون نماز را اقامه کردند، ثروتمندان‌شان را امر کند تا زکات اموال خود را به فقرای‌شان بدهند؛ سپس او را از گرفتن بهترین اموال آنان نهی می‌کند زیرا واجب آن است که از متوسط دارایی آنان بگیرد. سپس او را به دوری از ظلم توصیه می‌کند تا آنکه مبادا مظلومی علیه او دعا کند، زیرا دعای مظلوم مستجاب است.

پیامبر صلی الله علیه وسلم خبر می‌دهد که بهره‌مندترین مردم از شفاعت او در روز قیامت کسی است که «لا اله الا الله را خالصانه از دل گوید» یعنی اینکه معبود به حقی جز الله نیست و اینکه از شرک و ریا سالم باشد.

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ خبر می‌دهد که ایمان شامل شعبه‌ها و خصلت‌های بسیاری است و اعمال و اعتقادات و اقوال را در بر می‌گیرد. و بالاترین خصلت‌های ایمان و بهترین آنها، گفتن «لا اله الا الله» با دانستن معنایش و عمل به مقتضایش می‌باشد؛ به این معنا که الله همان معبود یگانه‌ای است که تنها او و نه جز او شایستهٔ عبادت است. و اینکه کمترین اعمال ایمان، برداشتن هرچیزی از مسیر است که باعث آزار مردم می‌شود. سپس رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ خبر می‌دهد که حیا از خصلت‌های ایمان است و آن اخلاقی است که انسان را به انجام کار زیبا و ترک کار زشت وا می‌دارد.